Start

Ważny jest także charakter dzieła, książki czy artykułu. Jeśli mamy do czynienia z monografią, z dużym rozdziałem, z relacją reporterską, słowem: jeśli dana nazwa występuje często, zarówno w formie rzeczownika, jak i przymiotnika – warto poszukać spolszczenia. Dzięki temu opisywani ludzie staną się bliżsi czytelnikowi, a autorka czy autor tekstu uniknie drętwych konstrukcji, typu „mężczyzna Siuksów”, do czego wrócimy poniżej.

Jeśli natomiast pojawia się tylko wzmianka o jakimś ludzie, jeśli jest on przywoływany w cytacie lub w motcie, czyli nie jest podmiotem dzieła, to lepiej zostawić nazwę po angielsku aniżeli na siłę spolszczać. Nowa nazwa i tak pozostanie dziwna, obco brzmiąca. Dla autora, tłumacza i czytelnika zwykle istotniejsza jest myśl podpowiadająca interpretację dzieła, aniżeli nazwa ludu, z którego mądrości zaczerpnięto ów cytat.

Nazwy, które pozostawiamy w formie oryginalnej, są naszym wyborem. W tabeli podajemy spolszczenia przede wszystkich tych nazw, dla których da się utworzyć pełne formy deklinacyjne, rodzaje żeński i męski oraz przymiotnik. Niektóre inne nazwy można łatwo spolszczyć, ale nie proponujemy tego ze względu na ich nieliczne występowanie w literaturze polskiej, np. Cabazon zamieszkujący południową Kalifornię. W naszej tabeli znajdują się również nazwy grup, wydawałoby się mało znaczących, które jednak zapisały się w historii.

W pierwszej chwili niektóre formy mogą zaskakiwać, wywoływać niedowierzanie, a nawet budzić sprzeciw, np. HOPI: Hopijczycy, Hopijka, Hopijczyk, hopijski; albo ZUNI: Zunijczycy, Zunijka, Zunijczyk, zunijski. Dotąd stosowano zwykle formę nieodmienną, najczęściej z dopiskiem „Indianie” Hopi, „Indianie” Zuni. Tymczasem słowniki poprawnościowe już od dawna notują formę np. mieszkańców państwa Fidżi (ang. FIJI) jako Fidżyjczycy, Fidżyjka, Fidżyjczyk, fidżyjski. Z tymi słowami jesteśmy już oswojeni, podobnie rzecz ma się z Hopijczykami czy Zunijczykami.

Formy opisowe typu: „Indianka z plemienia Hopi” lub „Indianka Hopi” są poprawne, ale wielokrotne wystąpienia takiej frazy w tekście powodują niepotrzebne zwiększenie jego objętości i – przede wszystkim – utrudnienie lektury, bo ileż razy można powtarzać: „Dwie Indianki z plemienia Hopi wyszły do ogrodu”, „Przed pueblo stało pięć kobiet z plemienia Hopi”. W tym miejscu odradzamy stosowanie formy skróconej, typu: „kobieta Hopi”, „mężczyzna Siuksów”. Naturalniejszą formą jest „Hopijka” lub „Siuks”. Wyjątkiem mogą być tytuły reprezentacyjne, np. „wódz Apaczów” (analogicznie do: „prezydent wszystkich Polaków”). W przypadku ludów, które utworzyły związek ponadplemienny, można powiedzieć zarówno „wódz Irokezów”, jak i „wódz Ligi Irokezów (Haudenosaunee)”; Liga Irokezów przyjmuje tutaj formę tworu państwowego.

Są nazwy, których świadomie nie tłumaczymy ze względu na pejoratywne konotacje w języku polskim, np. „Flathead” czy „Gros Ventre”. We współczesnej amerykańszczyźnie pochodzenie etymologiczne tych nazw jest już w dużej mierze nieuświadamiane, a wręcz zatarte. Natomiast po polsku brzmią jeśli nie obraźliwie, to co najmniej infantylnie; ‘płaskie głowy’, ‘wielkie brzuchy’. Wyjątkiem są tu Czarne Stopy (Blackfeet, Blackfoot) spopularyzowani przez książki m.in. Arkadego Fiedlera (Mały Bizon) i Seweryny Szmaglewskiej (Czarne Stopy). Nie proponujemy jednak form żeńskiej i męskiej, ani też przymiotnika. Pojawiające się w literaturze formy przymiotnikowe uznajemy za niepoprawne.

Choć wiele ludów tubylczych nie zapomniało swych nazw własnych, przez szereg lat godziły się na nazywanie ich, zwłaszcza w oficjalnych dokumentach, słowami stosowanymi przez obcych. Od drugiej połowy XX wieku odnotowuje się jednak systematyczny powrót do etnonimów. Północnoamerykańscy tubylcy chcą być określani własnymi nazwami, które podkreślają ich tożsamość i unikatowe dziedzictwo. W tłumaczeniu zwykle znaczą to samo: „ludzie”.

Poniższa lista nazw (opracowana przez członków PAES-PATE) jest pierwszą na taką skalę propozycją spolszczenia nazw grup tubylczych Ameryki Północnej, ale przyjęte w tabeli rozwiązania nie są ostateczne. Aby przyjęły się w polszczyźnie, muszą zostać zaakceptowane przez innych autorów i stosowane w ich tekstach, dlatego przedstawiona lista może się zmieniać.

Ewa Dżurak

Cezary Cieślak

Marek Maciołek

dr Adam Piekarski

Legenda
Brak sugerowanej nazwy polskiej oznacza zastosowanie formy oryginalnej.
( ) nawias okrągły oznacza równorzędną pisownię w literaturze amerykańskiej, np. Ho-Chunk (Winnebago)
[ ] nawias kwadratowy oznacza formę przestarzałą, współcześnie już nieużywaną, np. Arikara [Ree, Rikaree], Bering Strait Eskimo [ ], nie dotyczy przekładów dzieł starszych
~ tylda zastępuje powtarzalną nazwę główną, np.
ang. Bedonkohe, ~ Apache = Bedonkohe, Bedonkohe Apache
pol. Bedonkohe, Apacze ~ = Bedonkohe, Apacze Bedonkohe

Read more hidden text

Wiszą też plakaty reklamujące turystykę do regionów zamieszkiwanych przez Indian. A na nich tajemnicze, egzotyczne, urzekające pięknem sceny z na przykład Południowego Zachodu USA. Sponsorowane przez kolej zachęcają do odwiedzin Nowego Meksyku, krainy przebogatej historii, żywej tradycji, niecodziennych kolorów i zapierających dech widoków. A na nich obok dramatycznego pejzażu fantastycznych czerwonych skał figury Indian o stoickich twarzach i ich barwne rękodzieła.

Zadaniem tej wystawy nie jest dokumentacja etykiet na opakowaniach, plakietek, pudełek na papierosy, plakatów filmowych czy reklam. Jej celem jest odpowiedź na pytanie, dlaczego „nieobecni są tak bardzo wszechobecni”. Dlaczego Indianie, o których większość ludzi nie wie nic, o których w  szkołach mało kto się uczy, są tak popularnym znakiem masowej kultury. Z tego powodu katalog owych różnorodnych produktów, bogaty i kolorowy i będący dowodem na nieustającą obecność Indian w amerykańskiej kulturze masowej nie jest jedynym elementem wystawy. Rozważa ona również cztery istotne dla jądra amerykańskości wydarzenia. Wydarzenia z Indianami związane. Wydarzenia powszechnie znane, głęboko utrwalone w historii i kulturze amerykańskiej, wydarzenia symbole, które nabrały mitycznego, założycielskiego niemal wymiaru. Doczekały się one wielu interpretacji, z których żadna nie jest ostateczna, które ciągle zapraszają do kolejnych ocen, do przyjrzenia się im na nowo.

W czterech galeriach bocznych, promieniście odchodzących od sali głównej, znajdują się ekspozycje poświęcone tym czterem tematom, które zresztą mogłyby być samodzielnymi pokazami.

Pierwsze z tych wydarzeń to obrosły mitami Dzień Dziękczynienia -Thanksgiving Day, fundament amerykańskości. To nie tyle wystawa per se, ile komentarz do święta w postaci zabawno-ironicznego anonimowanego filmu. Thanksgiving – jak uczą się amerykańskie dzieci uczestnicząc w listopadowych przedstawieniach na ten temat od najwcześniejszych przedszkolnych lat  – to pamiątka pierwszego wspólnego posiłku, posiłku celebrującego zebrane plony, na które Pielgrzymi z Plymouth w Massachusetts  zaprosili okolicznych Indian w podzięce za ich pomoc w pierwszym trudnym roku istnienia kolonii. Cóż bardziej harmonijnego, pokojowego, pełnego dobrej woli niż wspólny posiłek sporządzony z płodów hojnej i gościnnej amerykańskiej ziemi. Kukurydza, dynie, fasola wyhodowane przez instruowanych przez Indian Pielgrzymów wzbogacone o dary lasu, upolowane przez Indian indyki i zebrane jagody. Piękny fundament, kamień węgielny dobrobytu przyszłego kraju. Ubrani na czarno purytańscy Pielgrzymi w spiczastych kapeluszach i półnadzy Indianie cieszący się obfitym posiłkiem przy wspólnym amerykańskim stole to obrazek budujący. To, czy ten posiłek naprawdę się odbył (w jakiejś formie pewnie tak), nie ma większego znaczenia. To co było po nim – bezwzględna rywalizacja o ziemię, krwawe wojny, epidemie przywleczone z Europy dziesiątkujące rdzennych mieszkańców, przymusowe przesiedlenia – stało się naprawdę. Zresztą o dziękczynnym stole zapomniano na bardzo długo. Przypomniano sobie o nim wiele lat później, kiedy młode Stany Zjednoczone, rozpłatane wojną secesyjną, wykrwawiające się na kolejnych polach bitwy desperacko potrzebowały scalającego symbolu. Ucieleśnienia jedności. Znaku harmonijnego współistnienia. Dzień Dziękczynienia znakomicie tę rolę pełni do dziś. Obowiązkiem jest zasiąść całą rodziną do wspólnego posiłku. Trzeci czwartek listopada jest najbardziej ruchliwym dniem roku na lotniskach i drogach. Wszyscy jadą do domu, miliony indyków pieką się w piekarnikach, a w gazetach można zapoznać się z menu na prezydenckim stole. Republikanie i demokraci, biedni i bogaci. A Indianie? Bohaterowie tej uczty? Wielu pomija święto milczeniem, wielu protestuje – największe protesty są właśnie w Plymouth w stanie Massachusetts, wielu świętuje tak samo jak inni Amerykanie. A komentator filmu, kustosz wystawy, zauważa, że choć mit jedności celebrowany w Dzień Dziękczynienia jest fikcją to jednak jest to fikcja pozytywna. Ironizuje, że jednak lepiej siedzieć przy tym stole, nawet jako ktoś rodem z fantazji, niż być całkowicie zapomnianym, z tej historii wymazanym. Obecność jest bowiem podstawową gwarancją dalszej rozmowy. A jest o czym rozmawiać, co pamiętać i z czego się rozliczać.

W galerii obok spotykamy najbardziej znaną indiańską postać. Pocahontas. Księżniczka indiańska, arystokratka, bohaterka niezliczonej ilości wierszy, pieśni, obrazów, filmów, przypowieści.  Disnejowska piękność. Indianka, której akt miłosierdzia stał się aktem założycielskim stanu Wirginia, a przez to też całych Stanów Zjednoczonych. Powielana opowieść o Pocahontas, córce potężnego wodza Powhatana, mówi o tym jak własnym ciałem zasłoniła skazanego przez Indian na śmierć kapitana Johna Smitha, przywódcę angielskich kolonistów z Jamestown w zatoce Chesapeake. Uratowała w ten sposób pokój między nowo przybyłymi a Indianami. Uratowała przyszły kraj, właściwie zapewniła jego powstanie. Historii zwykle dodaje się romantycznego smaku. Bo przecież tylko z miłości mogła indiańska księżniczka sprzeciwić się woli swego ojca. Nieważne, że naprawdę była dzieckiem, że była zakładniczką, pewnie ją więziono, i niewątpliwie do wielu rzeczy ją zmuszano. Uwieczniona została na płaskorzeźbie na Kapitolu i niezliczonych rycinach i obrazach  jako młoda dziewczyna zasłaniająca przed ciosem białego mężczyznę. Matoaka (pierwsze imię Pocahontas) wyszła potem za mąż za innego kolonistę, Johna Rolfe’a,  z którym miała syna. Razem popłynęli do Anglii – tam przedstawiona na dworze jako indiańska księżniczka pozowała też do jedynego portretu jaki po niej został. Zmarła w 1617 roku, zanim statek powrotny do Wirginii wypłynął z Tamizy. Miała może 22 lata. Ale jej syn Thomas po pewnym czasie wrócił do Wirginii i wielu mieszkańców tego stanu uważa go za swego przodka. Posiadanie go w rodowodzie jest powodem do dumy i oczywistą nobilitacją. Z tego powodu dodano nawet klauzulę do prawa o segregacji (czy raczej czystości) rasowej z 1924 roku. Według tego prawa wystarczyła jedna kropla nie-białej krwi, by zaliczać człowieka kasty tych gorszych, kolorowych.  Ponieważ jednak tylu znanych mieszkańców Wirginii z dumą wywodziło się od indiańskiej księżniczki przegłosowano tak zwaną Pocahontas Clause (albo Pocahontas Exception) zgodnie z którą ci, którzy mieli w sobie 1/16 lub mniej krwi indiańskiej nie podlegali zasadzie „jednej kropli krwi” i ciągle byli traktowani przez prawo jak ludzie biali. Zawsze znajdzie się jakieś wyjście, gdy taka jest potrzeba.

Historia Pocahontas, podobnie jak opowieść o dziękczynnej uczcie spowita jest w fabrykacje i ubarwienia przeznaczone do celów propagandowych. Historia kolonizacji kontynentu, wydziedziczenia rdzennych mieszkańców jest dużo łatwiejsza do podjęcia, gdy przysłania ją piękna romantyczna opowieść o zakochanej w brodatym koloniście tubylczej dziewczynie. Można z niej nawet zrobić matkę założycielkę, albo umieścić w drzewie genealogicznym, by tym lepiej uprawomocnić przejęcie indiańskiej ziemi. Uwiecznić we fryzach, utrwalić na znaczkach pocztowych i licznych pieczęciach, by tym lepiej udowodnić swoje w tej ziemi zakorzenienie i do niej prawo.

Kolejna galeria opowiada o Szlaku Łez – Trail of Tears – masowym i przymusowym wysiedlaniu Indian należących do Pięciu Cywilizowanych Plemion (Cherokee, Chockaw, Chickasaw, Creek, Seminole) zamieszkujących południowe stany USA. Sam Szlak Łez, miał miejsce zimą 1838 roku. Przymusowo wysiedlono wtedy 16 tysięcy Czirokezów z ich domów i farm. Wymaszerowali pod eskortą wojska na zachodni brzeg Mississippi, na teren dzisiejszej Oklahomy. Piechotą i na wozach, z dobytkiem, jaki naprędce udało im się zabrać wędrowali ponad 1500 km na przyznane im tereny. Prawie 5 tysięcy pochowano po drodze, zginęli z wyczerpania, od chorób, z głodu i zimna. Ten marsz, utrwalony w książkach i filmach, to ostatni epizod długiego procesu wydziedziczenia, jaki zaczął się przegłosowaną w 1830 roku, przez głęboko podzielony Kongres, Ustawą o Przesiedleniu Indian (Indian Removal Act). 18 lat trwały negocjacje, protesty, procesy sądowe, petycje. Wielu członków cywilizowanych plemion, w ciągu tych lat, wyprowadziło się dobrowolnie. Ale wielu zostało w nadziei, że młoda republika nie zdradzi zasad swojej własnej Karty Praw – fundamentu, na którym została zbudowana. Pomysłodawcą ustawy z 1830 roku był Andrew Jackson, bohater wojen z Seminolami na Florydzie, który wierzył, że dla dalszego rozwoju państwa usunięcie Indian jest warunkiem koniecznym. Ameryka nie może ich zmieścić. Ich ziemia, jest konieczna dla dalszego postępu cywilizacji. Tereny opuszczone przez narody indiańskie zostały natychmiast zajęte, rozrosło się na nich bawełniane imperium napędzane niewolniczą siłą roboczą. Trzydzieści lat później ta niewolnicza siła stała się przyczyną krwawej wojny secesyjnej, której skutki są odczuwalne do dziś. Koszty wyobrażenia sobie Ameryki bez Indian, przekroczyły najwyższe rachuby. Nie tylko samo przesiedlanie, transport, wyżywienie Indian po drodze w czasie marszu na Szlaku Łez było kosztowne. Cały proces trwał długo, przez kadencje ośmiu prezydentów, długo po Jacksonie. Analiza skutków i kosztów tego wydarzenia, jeżeli tylko nie zamknie się jej do ostatniego etapu – Szlaku Łez – jeszcze długo się nie zakończy.

Czwarta galeria przedstawia jedno z najbardziej znanych wydarzeń w historii Indiańskich wojen. Pod koniec czerwca 1876 roku, tuż przed obchodami stulecia powstania Stanów Zjednoczonych miała miejsce bitwa, która wryła się w pamięć narodu z ogromną siłą. Zwana Bitwą nad Little Big Horn, albo Ostatnim Szańcem Custera, była wielkim zwycięstwem połączonych sił Indian z narodów Lakota, Arapaho i Północnych Czejenów nad 7 pułkiem kawalerii pod wodzą ulubieńca ówczesnych mediów, pułkownika George’a Armstronga Custera. Szok spowodowany całkowitą porażką i śmiercią zuchwałego bohatera wojny secesyjnej wzbudził w narodzie niepohamowaną żądzę zemsty. Ale też niekłamany podziw dla indiańskich wojowników. Bitwa i jej bohaterowie z obu stron, uwiecznieni w nieskończonej ilości obrazów, opisów, filmów stali się amerykańskimi ikonami. Imię Szalonego Konia czy Siedzącego Byka jest znane i budzi respekt na całym świecie. Ta bitwa właśnie, odgrywanie jej potem w spektaklach Buffalo Billa, w jego Wild West Shows (które odwiedzały też Europę), jest przyczyną niezwykłej popularności wizerunku Indianina Prerii. Wojownik ubrany w jelenie skóry, wyszywane koralikami mokasyny, a przede wszystkim w barwny pióropusz jest najbardziej rozpoznawalnym i najbardziej popularnym indiańskim znakiem. Indianie Prerii symbolizują w kulturze masowej wszystkich Indian. To ich wizerunek widać najczęściej i to oni przychodzą na myśl, kiedy mowa o amerykańskich Indianach. Choć większość Amerykańskich Indian nie nosi pióropuszy to właśnie to nakrycie głowy ich wszystkich symbolizuje.

W Narodowym Muzeum Indian Amerykańskich (National Museum of the American Indian) cała ta ich historia powinna zostać opowiedziana. Po to je powołano do życia. W 1989 roku zapadła decyzja, a otwarcie nastąpiło w roku 2004. Debata na temat roli tego muzeum trwa. I jest dość gorąca.  Świadczy o tym choćby esej profesor historii z Uniwersytetu w Iowa Jacki Thompson Rand: „Why I cant visit the National Museum of the American Indian” (2007, opublikowany w sieciowym periodyku Common-Place), która uczestniczyła w początkowych pracach przygotowawczych przed otwarciem muzeum. Dla niej to muzeum to kolejna złamana obietnica. Według niej, muzeum, skupiając się na współczesności, na indiańskiej sztuce, na komercyjnej produkcji nie ma szans na sprowokowanie zrozumienia historii i głębokiej krzywdy Indian, oraz uznania dla ich kultur w społeczeństwie amerykańskim.

Ewa Dżurak

Read more hidden text