Antropologia i Indianie Amerykańscy

W XIX wieku American Philosophical Society (założone przez samego Benjamina Franklina w 1743 roku) i American Ethnological Society (założone w 1842 roku między innymi przez Schoolcrafta i A.          Gallatina) postawiły sobie za zadanie skatalogowanie indiańskich języków i kultur. Równocześnie prowadzono prace archeologiczne – badano na przykład imponujące ziemne konstrukcje, kopce w dolinie Mississippi, które wówczas uważano za zbyt zaawansowane na to, by mogły być wytworem Indian.

Połowa wieku XIX to okres ekspansji USA na Zachód oraz okres intensywnego rozwoju nauki. Ogromny wpływ na rozwój antropologii i na pytania jakie sobie stawiała miała teoria ewolucji. Idea Darwina przeniesiona na pole antropologii, dowodziła, że kultura społeczna przechodzi przez kolejne stadia rozwojowe od najprostszych, od stanu dzikości (savagery) poprzez coraz bardziej złożone barbarzyństwo (barbarism) aż dochodzi do fazy cywilizacji (civilization). Badacze ówcześni skupiali się na poszukiwaniu materiałów tę teorię potwierdzających. Indian Amerykańskich uważano za przykład społeczeństw pozostających w fazie dzikości – społeczeństw zbieraczy i łowców oraz w fazie barbarzyństwa (hodowców i prymitywnych rolników). Tymczasem w ślad słynnej wyprawy Lewisa and Clarka ruszyły następne, eksplorujące zasoby naturalne kontynentu, mapujące teren, badające kultury rdzennych mieszkańców, dostarczające coraz więcej materiału do analiz kulturowych. Badaczami naturalistami byli między innymi: John Wesley Powell (1860-70), John Charles Frémont (1842,43,45, 48)  Joseph Ives (1858), Ferdynand V. Hayden (1871). Interesowały ich, podobnie jak Lewisa i Clarka, warunki naturalne, przyroda, geologia i ludy. Tworzyli mapy i opisy badanych obszarów z Indianami jako elementami naturalnego środowiska.

Powstające w XIX wieku muzea gromadziły obiekty, materiały, eksponaty i angażowały się w badania społeczności indiańskich.  Instytut Smithsona (Smithsonian Institution), powstały w 1846 roku, był związany ściśle z Biurem Etnologii Amerykańskiej – BAE (wcześniejsza nazwa Biuro Etnologiczne (Bureau of Ethnology)- założonym w 1879 roku przez Johna Wesley Powella.

Muzeum Narodowe w Waszyngtonie, The Peabody Museum of Archaeology and Ethnology w Cambridge, Heye Foundation in New York (przemianowany na National Museum of the American Indian) są przykładami placówek, które gromadziły obiekty różnymi, często przypadkowymi metodami, nierzadko bez notowania dokładnej proweniencji i opisu obiektów, bez dokumentacji kulturowego kontekstu.

W drugiej połowie XIX wieku panowało powszechne przekonanie, że Indianie nieuchronnie odchodzą w przeszłość. Należy więc zgromadzić jak największą ilość informacji o nich, o ich kulturach, sztuce, wierzeniach, ich świecie, zapisać gramatyki tubylczych języków zanim nie zostaną zupełnie zapomniane. Wizja szybkiego znikania kultur indiańskich z powierzchni ziemi, kultur, które można jeszcze w ostatnim momencie uchwycić w ich autentycznej, prymitywnej, nieskażonej formie była motorem pierwszego okresu badań antropologicznych. Praktykowana wtedy, tak zwana „antropologia ocalająca” – salvage anthropology  – przysłoniła badaczom indiańską rzeczywistość. Zapatrzeni w przeszłość i skoncentrowani na odtwarzaniu kultur sprzed kontaktu nie zauważali żywej, zmieniającej się pod wpływem kolonizacji indiańskiej kultury. Nie widzieli przystosowań Indian do wymuszonych na nich zmianach, ich odbudowy pękniętych wizji świta, zmian ekonomicznych, społecznych, religijnych, wybiórczej asymilacji jaka odbywała się na ich oczach.

Najważniejszą postacią okresu kształtowania się antropologii amerykańskiej jako dyscypliny naukowej był Henry Lewis Morgan (1818-1881). Jego kompleksowe badania wśród Irokezów, prowadzone w połowie XIX wieku zaowocowały opublikowaną w 1851 pierwszą monografią etnograficzną o grupie indiańskiej – „The League of the Ho-de-no-sau-nee, or Iroquois”. (Polskie wydanie : Liga Ho-de-nosau-nee czyli Irokezów, 2011, przekład i redakcja Bartosz Hlebowicz). Praca miała ogromny wpływ na dalszy rozwój antropologii i wyznaczyła standard etnograficznej monografii. Morgan rozwinął też klasyfikację systemów pokrewieństwa i nadał tym systemom nazwy od amerykańskich plemion. Praca powstawała w okresie trudnym dla badanych przez niego Indian, podczas negocjowania przez nich traktatów. Morgan wyraźnie stał po stronie Indian, jego współpracownikiem był Ely Parker, z plemienia Seneca, który później został sekretarzem generała Granta, a za jego prezydentury pierwszym Indiańskim Komisarzem do Spraw Indian.

2. Od 1870-1930 – okres wzajemnych korzyści

Biuro Etnologii Amerykańskiej zgromadziło ogromną ilość informacji na temat narodów indiańskich. Doroczne sprawozdania Biura, od 1879 roku do 1931 i liczne biuletyny (1887-1971) zawierają niezrównaną ilość materiału etnograficznego.

Niewątpliwie najważniejszą postacią tego okresu był Franz Boas  (1858-1942). Ojciec antropologii amerykańskiej jako dyscypliny akademickiej, którą budował na bazie praktyk wcześniejszych badaczy oraz swoich własnych metod wypracowanych w terenie. Boas stworzył wydział antropologii na Uniwersytecie Kolumbii i wykształcił wielu uczniów, którzy rozjechali się po całych Stanach Zjednoczonych zakładając uniwersyteckie katedry antropologiczne. Głównym przedmiotem ich badań były zanikające kultury indiańskie. Boas przeciwstawiał się podejściu ewolucyjnemu i wypracował własne zwane ‘historycznym partykularyzmem”. Polegało na wymaganiu sporządzania całościowych opisów etnograficznych poszczególnych grup indiańskich. Naciskał na badania holistyczne, badające dogłębnie historię poszczególnych narodów, ich zwyczaje, strukturę społeczną, kulturę materialną. Uważał, że tylko badając całość kultury można zrozumieć sens obyczaju, zachowań i obowiązujących norm.

Słynny uczeń i pierwszy doktorant Franza Boasa, Alfred Louis Kroeber (1876-1960), założyciel wydziału antropologii na uniwersytecie w Berkeley w Kalifornii (1901) przemierzał pustynie i doliny stanu dokumentując wymierające plemiona. Kontynuował uprawianie „antropologii ocalającej” (salvage anthropology).  Kroeber i jego pokolenie badaczy notowali, zapisywali, zbierali jak najwięcej informacji o indiańskiej przeszłości stąd owe kultury w ich pracach są jak skamieniałe. Antropologowie ratowali pamięć o przeszłości, nie pisali zbyt wiele o doświadczeniu podboju, ani o współczesnej im sytuacji w jakiej znalazły się indiańskie plemiona. Etnografia tego typu nazywana jest czasami etnograficzną taksydermią.  Znakomitym jej przykładem jest opis postaci Indianina Yahi, bohatera słynnej książki antropolożki i żony Alfreda Kroebera, Teodory Kroeber, „Ishi, człowiek dwóch światów”. Kultura materialna Yahi, którą pomagał odtworzyć i której szczegóły odnotowywali antropologowie była „czysta”, sprzed kontaktu, nie miała elementów czy przedmiotów przybyłych razem z kolonistami. Choć oczywiście Yahi, zanim zniknęli z powierzchni ziemi, umieli posługiwać się bronią palną i używali wielu europejskich przedmiotów.

Boas i jego uczniowie (Kroeber and Lowie) podzielili indiański pejzaż kulturowy na odrębne obszary kulturowe – podział systematyzujący bogaty materiał, użyteczny do dziś dla układu ekspozycji muzealnych i podręczników.

Boas uważał, że antropologowie nie powinni zajmować się polityką, choć ten okres badawczy to czas wielkich nadużyć w rezerwatach, czas demograficznej i kulturowej zapaści indiańskich narodów. Następowało gwałtowne pogorszenia warunków w jakich żyli Indianie, zmiany kulturowe i społeczne wymuszone tymi zmianami zachodziły na oczach antropologów. Antropologowie wyruszający w teren stali zwykle po stronie Indian. Było to widoczne dla samych Indian nawet przy braku bezpośredniego zaangażowania antropologów w konkretne lokalne sprawy. Byli oczywiście tacy, którzy aktywnie działali na cześć obrony praw Indian, wśród których prowadzili badania (James Mooney, Frank Hamilton Cushing, A.H. Stephen, James Walker).

Antropologowie wyruszali w teren nie dlatego, by zmieniać kultury indiańskie, lecz by je zrozumieć, poznać, zachować i ocalić. Stanowiło to oczywistą wartość  również dla badanych i stawiało antropologów po stronie tolerancji i równouprawnienia kultur. Indianie mogli też uznać, że zapisywanie, przechowanie ich tradycji, ustnych opowieści i gramatyki języków jest niezwykle ważnym zadaniem, któremu służy antropologia. Niestety antropolodzy tego okresu pozyskiwali informacje wszelkimi dostępnymi metodami, których etyczność pozostawiała czasami dużo do życzenia.

W tym okresie również Indianie kształcili się w kierunku antropologicznym. John Napoleon Hewitt (Tuscarora), Francis Le Flesche (Omaha) zaczynali jako tłumacze a potem sami zostali antropologami. Inni to Ella Deloria, Lucy Thompson, Luter Standing Bear.

3. 1930-1950 – okres wzajemnych obopólnych korzyści

Najważniejszymi kierunkami amerykańskiej antropologii związanymi z wpływami Boasa były badania kultury i osobowości (Ruth Benedict – prace na temat Zuni) oraz badania kulturowego relatywizmu. Boas uważał, że każda kultura tworzy swój mikroświat, spójny, logiczny, autonomiczny.  Nie zgadzał się z ewolucjonizmem ustawiającym wszystkie społeczeństwa w jednym długim szeregu rozwojowym. Jego uczniowie badali kultury dogłębnie by zrozumieć jak budują rozumienie świata a nie by porównywać je z innymi. Uczniowie Boasa  prowadzili badania wśród wszystkich grup indiańskich  (Clyde Kluckhohn – Navajo; Dorothea Leighton – Navajo,  Irving Hallowel – Ojibwe, Lowie – Plains, Elsie Crew Parsons – Pueblo, Paul Radin – Winnebago, Gladys Reichard -Navajo, Ruth Bunzel – Zuni, etc.)

Hipoteza Sapira -Whorfa na podstawie badań języków Indian (szczególnie Hopi) mówiła, że struktura języka wpływa, a nawet determinuje sposób postrzegania świata – kształtuje percepcję i rozumienie świata.

Był to okres wielkiego zainteresowania badaniami nad akulturacją i procesami zmian kulturowych, mechanizmów przystosowania i asymilacji. Przykładową pracą jest „Changing culture of an Indian tribe” opublikowana w 1932 roku przez Margaret Mead. Opisuje współczesne plemię Omaha ponoszące koszty polityki wynikającej z Ustawy Dawesa z 1887 roku (zwana też General Allotment Act)

W tym okresie wielu Indian, powracających weteranów I wojny światowej, uaktywniło się politycznie. All Pueblo Council powstał by zwalczać przepisy zagrażające prawu Pueblo do pewnych terenów. Merriam Report (1928) przekazał tragiczny obraz życia w rezerwatach.

Sprzymierzeńcem Indian i antropologów był mianowany przez Franklina Roosevelta w 1933 roku komisarz do Spraw Indian John Collier. Indian Reorganization Act z 1934 roku (świadectwo nowej polityki wobec Indian – Indian New Deal) przywracał plemienne prawo do samostanowienia, odwracał skutki Ustaw Dawesa i stawiał na konsultacje z Indianami we wszystkich dotyczących ich sprawach. Polityka Colliera wspierała się wiedzą antropologiczną, czerpała z niej nie tylko szacunek do indiańskiej tradycji, ale też konkretne rozwiązania lokalnych problemów w terenie.  Dla Biura Colliera pracowali liczni antropolodzy – Olivier La Farge, D’Arcy McNickle, Gordon MacGregor. Rodziła się antropologia stosowana.

Antropologowie przysłużyli się szybkiej politycznej i prawnej edukacji Indian. W 1944 roku utworzono National Congress of American Indians – organizację, która miała za zadanie stać na straży indiańskich interesów.

Druga wojna zatrzymała wdrażanie polityki Colliera i jednocześnie poprawiła sytuację w rezerwatach. Wielu Indian zaciągnęło się do wojska, co pomogło w podniesieniu ich dochodów i dochodów ich rodzin. Wielu wyruszyło za pracą do fabryk. Boom wojenny miał wpływ na ogólną poprawę sytuacji ekonomicznej, w tym na położenie Indian.

Badania akulturacji i zmian w społecznościach tubylczych znaczą też czas odwrotu od propagowanych przez Boasa całościowych badań kultur i społeczeństw indiańskich w kierunku badań mających na celu oświetlenie konkretnego problemu. (Edward Spicer – American Indian cultural change – 1961)

W czasie II wojny światowej uwaga amerykańskich antropologów zwróciła się poza granice kraju.

4. 1950- kres rozpadającej się symbiozy

Kolejny zwrot w polityce wobec Indian – Indian Claims Commission Act (1946) razem z Indian Termination Act (1953) – oznaczały zapotrzebowanie na badania i ekspertyzy historyczne rozpatrujące zasadność indiańskich praw do ziemi. Dowody przedstawiane przez plemiona a składane przed komisją rządową składały się z ekspertyz etnograficznych, historycznych, historii mówionej i pisanej. Plemiona wynajmowały w tym celu antropologów. Ci którzy zajmowali się Indianami skierowali się w stronę badań akulturacji i indiańskich biografii.

W 1969 Vine Deloria opublikował “Custer died for your sins”, manifest, w którym nie zostawił suchej nitki na antropologach. Uznał ich za grupę bezwzględnie wykorzystującą Indian dla swych celów, nie różniącą się od misjonarzy i urzędników. Jego ostry tekst był i jest bolesnym ciosem dla antropologów. Deloria uważał, że żaden z antropologów nie opowiedział się po stronie Indian w okresie „polityki zakończenia” („termination policy”). Wielu nie zgadzało się z nim, bowiem byli antropolodzy, którzy stanęli w obronie praw Indian, a nawet zeznawali na rzecz znanych im plemion w Kongresie. Jednak antropologowie jako całość, jako profesja zorganizowana w American Anthropological Association (AAA) nie wystąpili z oficjalnym oświadczeniem w tej sprawie.

Wzajemne relacje antropologii i Indian oziębiły się dramatycznie.  Z jednej strony było zbyt wielu antropologów i studentów, którzy pragnęli poznawać tajniki i subtelności obserwacji uczestniczącej i badań terenowych na miejscu. Na terenach rezerwatów bardziej znanych plemion roiło się od antropologów (wśród Nawahów funkcjonował dowcip o tym, że każda rodzina ma dodatkowego członka w postaci antropologa).

W latach 60tych, latach wzrastającego aktywizmu, indiańskie rezerwaty nawiedzali nie tylko antropologowie, ale przedstawiciele innych dyscyplin – socjologowie, psychologowie, aktywiści od ochrony środowiska, grupy woluntariuszy związane z różnymi kościołami, a do tego wielu młodych przedstawicieli kontrkultury, wielbicieli, poszukujących alternatywnych sposobów życia… itp.  Nastąpił wyraźny wzrost zainteresowania kulturami indiańskimi. Odkryto na nowo wcześniej niezauważone pozycje wydawnicze. „Black Elk Speaks” (z 1932 roku) oraz biografie Indian np. – John Fire Lame Deer stały się bardzo popularne w kręgach kontrkultury. Ruch New Age wzbudził szerokie zainteresowanie indiańską duchowością, mitem i symbolem. Jednocześnie wielu adeptów antropologii postrzegało badania wśród Indian jako już wykonane, temat za wyczerpany i przenosiła uwagę w inne rejony świata.

Tymczasem Indianie przenosili się do miast, tworzyli organizacje, aktywizowali się, powstawały nowe formy międzyplemiennych aktywności (powwows), rozwijał się ruch pan indiański, ale i odradzały się zakazane, przebywające w ukryciu rytuały i elementy życia społecznego. Takim rytuałem był na przykład Sun Dance  (Jorgensen, 1972) lub potlach na Północnym Zachodzie. Kultura rdzennej ludności odradzała się i zmieniała się w sposób widoczny. Niektórzy antropolodzy współpracowali z nowopowstającymi organizacjami. Na przykład antropolog Sol Tax przemawiał na zjeździe National Congress of American Indians, gdzie nawoływał do utworzenia indiańskich grup nacisku mających szanse na wpływanie na opinię publiczną i politykę.  Rezultatem było utworzenie wpływowego National Indian Youth Council.

Wraz ze wzrostem zainteresowania duchowością i symboliczną kulturą Indian pojawiają się nowe podejścia do tematów indiańskich. John Adair w „Navajo and Zuni veterans; as study of contrasting modes of culture change: (American Anthropologist, 51(4) 1949) pisał o zmianach kulturowych. Vincent Crapanzano w „The fifth world of Forster Bennett: portrait of the Navajo” (1972) o użyciu biografii jako narzędzia etnograficznego. Pojawiają się opracowania na temat widzenia świata i filozofii ludów tubylczych – Gary Witherspoon : „Language and art in the Navajo universe” (1977),  Ake Hulkrantz : „The study of American Indian religion’ (1983),  Sam Gill : „ Native American Religions” (1982),  William Powers –  Oglala Religion” (1977), z zainteresowania rytuałem wyrasta praca Alonso Ortiza; „The Tewa World: space, time, being, and becoming in a Pueblo society” (1969) na temat kosmologii Tewa. Podane prace to tylko nieliczne przykłady – literatura na ten temat jest bardzo bogata.

Na uniwersytetach powstają wydziały Native American Studies (Badań Rdzennych Amerykanów). Funkcjonują jako interdyscyplinarne dziedziny wiedzy obejmujące nie tylko antropologię, ale też literaturę, sztukę, historię, prawo. Nowo powstałe periodyki – np. Awkesasne Notes, Cultural Survival Quartely, Survival International Bulletin– łączyły badania etnograficzne z aktywizmem na rzecz ludów rdzennych.

Społeczności indiańskie stanowiły doskonałe laboratoria do badania kulturowego trwania, zmiany, przystosowania, odrodzenia, oporu społecznego. Stuart Levine i Nancy Lurie” „The American Indian today” (1968);  Dell Hymes : “Reinventing Anthropology” (1972) oraz “ In vain I tried to tell you: essays in American Ethnopoetics (1981), Stan Steiner: “The New Indians” (1972);  Richard Clemmer: : Continuities of Hopi culture change” (1978), Keith Basso w „Portraits of the Whiteman: linguistic play and cultural symbols among the Western Apache (1979) albo jego nowsza praca “Wisdom sits in places: landscape and language among the Western Apache” (1996) – są kilkoma ledwie przykładami bogatej literatury.

Interdyscyplinarna debata między literaturą a antropologią bada rdzenne przekazy literatury ustnej  i pisanej zwracajac szczególną uwagę na metody reprezentacji (Arnold Krupat, Paula Gunn Allen, Gerald Vizenor, Philip Deloria)

Tematem szczególnie intrygującym i koniecznym w zmieniającym się świecie jest poczucie tożsamości, uznanie autentyczności, oraz zmienny, płynny konstrukt kulturowy jakim jest indiańskość.  „Blood Politics: Race, Culture, and Identity in the Cherokee Nation of Oklahoma” (2002) Autorstwa Circe Sturm to etnografia przynależności, skomplikowanych kryteriów uznania tożsamości plemiennej na przykładzie Zachodnich Cherokee.  Inna współczesna praca to „Playing Indian” (1998) autorstwa Philipa J. Delorii (wnuka antropolożki Lakota Elli Deloria, pionierki  badań wśród Lakotów ). Pisze Deloria o tożsamości i o popularnym kreowanym przez białą społeczność indiańskim wizerunku, o kolonistach przebranych za Indian podczas Tea Party i o new-ageowym paleniu fajek, przy biciu w bębny, wszechobecnym w amerykańskiej kulturze masowej.

Współczesna antropologia kulturowa stoi jednoznacznie po stronie Indian, dokumentuje ich drogę do federalnego uznania,  walkę o odzyskiwanie obiektów z muzeów, o odzyskiwanie utraconej ziemi. Bierze pod uwagę i jest na służbie NAGPRA (Native American Graves Protection and Repatriation Act (1990) oraz wcześniejszego American Indian Religious Freedom Act (1978) i nowych tworzonych przez plemiona indiańskie muzeów. Pokazuje złożoność współczesnego życia Indian, stara się ocalić Indian od nierozumienia i od stereotypów.  Bibliografia prac na temat Indian Amerykańskich liczy tysiące pozycji.

Ewa Dżurak

Niektóre pozycje bibliograficzne użyte w tekście:

A Companion to the Anthropology of American Indians. Red. Thomas Bilosi. Maldes. MA : Blackwell, 2004.

Orin Starn. Here come the anthros (again): the strange marriage of anthropology and Native America. Cultural Anthropology. v. 26 no 2 (2011) pp 179-204

Vine Deloria. Custer died for your sins. New York: Mc Millan, 1969.

DeMallie, Raymond J. and John C. Ewers. “History of ethnologic and ethnohistorical research”. In Handbook of American Indian. V. 13

Michael M. Ames. Indians and resources: the changing relationship between Indians and anthropologists.  Wicaso Sa Review v.2. no1 (1986) p 10-13

Lurie, Nancy O. Relationships between Indians and anthropologists. Handbook, tom 4. Washington, D.C.: Smithsonian Institution, 1988.

Handbook of North American Indian series. Washington, DC, Smithsonian Institute. 1978-

Read more hidden text